Mùa xuân năm Nhâm Tuất niên hiệu Cảnh Thống 5 (1502), triều đình mở hội thi kén người tài. Khoa thi Đình năm ấy, Lê Ích Mộc vượt lên đỗ Đệ nhất giáp “Tiến sĩ cập đệ nhất danh” (tức Trạng Nguyên). Không chỉ là vị Trạng nguyên đầu tiên của vùng đất Cảng Hải Phòng, Trạng nguyên Lê Ích Mộc còn là một người thầy giáo tận tuỵ, yêu thương học trò. Công lao và sự nghiệp của ông còn vang mãi với thời gian, được người đời lấy đó là gương để răn dạy con cháu vượt khó vươn lên trong học tập…
Đền thờ Trạng nguyên Lê Ích Mộc nằm trong quần thể khu lưu niệm tại xã Quảng Thanh sau khi đã được trùng tu
Trạng nguyên nhà sư
Trong bài “Tiểu sử Thiền sư chùa Thanh Lãng” của sinh đồ Lê Tuấn Mậu, soạn năm 1597 cung cấp: Dưới triều Lê Thánh Tông, ở xã Thanh Lãng, huyện Thủy Đường, phủ Kinh Môn, trấn Hải Dương (nay là thôn Thanh Lãng, xã Quảng Thanh, huyện Thủy Nguyên), có một người nối nghiệp Nho gia, họ Lê tên Quang, vợ là Nguyễn Thị Lệ, cửa nhà dư dụ, hay giúp đỡ người nghèo khó. Ông bà sinh hạ được một con trai khôi ngôi, tuấn tú, mặt vuông, tai lớn. Vợ chồng ông bà mừng rỡ vô cùng, bèn đặt tên con là Ích Mộc.
Từ nhỏ, Lê Ích Mộc là một cậu bé thông minh, ham học và ngoan ngoãn, được bà con làng xóm yêu quý. Hàng ngày, sau những buổi phụ giúp cha mẹ, cậu thường tới chùa Ráng (chùa Thanh Lãng – Diên Phúc tự) nghe các nhà sư giảng kinh và mượn sách về tự học. Cảm động trước tấm lòng say mê, hiếu học của Ích Mộc, các nhà sư đã nhận ông làm đệ tử để kèm cặp thêm kinh sử.
Tương truyền, Lê Ích Mộc thường lấy cát đổ lên mâm xoa phẳng, dùng ngón tay viết chữ lên để đọc, ghi nhớ rồi xoá đi. Đó là cách học “nhập tâm”, giúp người ta nhớ lâu, hiểu kỹ. Với học vấn uyên bác, các vị cao tăng chùa Láng đã dốc lòng dạy dỗ Lê Ích Mộc, trong khoảng 5 năm ông đã thông hiểu cả Tứ thư, Ngũ kinh lẫn giáo lý nhà Phật. Sách “Đại Việt đỉnh nguyên Phật lục” ca ngợi tài học của Lê Ích Mộc như sau: “Tam đông túc học chí Kim Cương” – nghĩa là 3 năm tu học, ông đã thấu triệt tinh thần và giáo lý của Kinh Kim Cương.
Sách “Công dư tiệp ký” của Vũ Phương đề chép: Kỳ thi Đình năm 1502, tự tay vua Hiến Tông ra đề thi về đạo trị nước của bậc đế vương với đề bài ra 9 dòng chữ. Thật là duyên kỳ phúc đã đến. Bằng những hiểu biết sâu sắc của gần 30 năm đèn sách, Lê Ích Mộc trình bày một cách mạch lạc, trôi chảy trên 25 trang giấy về niềm khát vọng chấn hưng Phật giáo, hiến nhiều kế sách về đạo trị nước của các bậc đế vương qua thực tế các triều đại. Văn ông ý tứ dồi dào, đầy ký ức, không bỏ sót ý nào.
Khi duyệt bài của ông, Hiến Tông – một vị vua có phong cách thi nhân thành tao của thời Lê vô cùng sửng sốt mà thốt lên rằng: “Bài văn của Lê Ích Mộc hơn hẳn mấy tầm so với bạn đồng khoa, trẫm rất hài lòng duyệt cho người ấy xứng bậc khôi nguyên”. Lê Ích Mộc đỗ Trạng Nguyên năm 44 tuổi.
Từ khoa thi này, triều đình có lệ treo Bảng Vàng ghi tên người đỗ ở cửa nhà Thái học càng thêm phần vinh hiển, ông là Trạng nguyên của “Tam giáo”, tinh thông Nho lão, am tường kinh Phật và là người tiếp tục phát triển tư tưởng “Tam giáo đồng nguyên”, “cư trần lạc đạo” của Thiền phái Trúc Lâm.
Sinh ra và lớn lên ở vùng đất lam lũ, sống trong sự đùm bọc của bà con lao động nên ông rất hiểu và thông cảm sâu sắc với đời sống nhân dân nơi thôn dã, đồng thời chịu ảnh hưởng của thuyết “từ bi hỷ xả”, lý “vô chấp”, lẽ “vô thường”, “vô ngã” của nhà Phật, lại bước vào cuộc đời làm quan trong giai đoạn triều Lê sơ xảy ra mâu thuẫn xã hội sâu sắc, ông đã treo ấn từ quan về giúp đỡ người nghèo, khuyên mọi người làm việc thiện, phát huy truyền thống, đạo lý tốt đẹp của dân tộc.
Năm 1527, nhà Mạc cướp ngôi nhà Lê, Mạc Đăng Dung xưng vương. Mến mộ tài đức của Trạng nguyên Lê Ích Mộc, nhà Mạc đã trọng dụng ông cho giữ chức Tả thị lang.
Trước sự tin tưởng của vua Mạc Đăng Dung, ông cống hiến bỏ tài trí, hiểu biết của mình giúp triều đại mới, với mong muốn thực hiện ý nguyện giúp quốc thái dân an. Song chỉ được một thời gian ngắn, giữa bối cảnh lịch sử mâu thuẫn trong triều Mạc trở nên gay gắt, ông lại một lần nữa “treo ấn từ quan” về trí sĩ tại quê nhà.
Biểu tượng của tinh thần hiếu học
Là người nổi tiếng có học vấn sâu rộng, đạo đức mẫu mực, sau khi về trí sĩ tại quê nhà, Lê Ích Mộc đã đem kiến thức mình có được truyền dạy cho người đời. Đối với học trò, từ những người cao tuổi nhiều năm đèn sách, cho đến lớp thiếu niên còn non trẻ, ông luôn hết lòng dạy dỗ, uốn nắn từng nét chữ, sửa đổi từng câu văn, thường xuyên trao đổi với học trò ngay cả những người đã đỗ đạt.
Với kiến thức uyên sâu của mình, nhiều người vẫn thường lui tới trường để nghe người Trạng nguyên bình văn giảng sách.
Lãnh đạo thành phố và huyện Thủy Nguyên cùng nhân dân dâng hương tưởng niệm, tri ân công lao Trạng nguyên Lê Ích Mộc
Không chỉ luyện rèn học trò ông thường khuyên dạy dân làng lao động sản xuất, cách cư xử để xóm làng hòa thuận, ấm êm. Ngôi chùa Diên Phúc và từ chỉ Thanh Lãng nhờ có Lê Ích Mộc mà trở thành trung tâm đào tạo nhân tài và giáo hoá cả một vùng rộng lớn của huyện Thủy Đường thời bấy giờ.
Không ỷ lại là một nhà sư, một trí sĩ, ông còn tích cực cùng với dân làng Ráng khai phá vùng đầm lầy ven sông, trồng cây gây rừng. Lê Ích Mộc đã cùng với học trò của mình chiêu mộ dân lưu tán, khai khẩn vùng đất bãi hoang hóa ven sông, mở rộng làng xã lập nên vùng đất Quảng Cư (tức thôn Thanh Lãng ngày ngay).
Suốt cuộc đời gắn bó với quê hương, Trạng nguyên Lê Ích Mộc không chỉ mở mang phát triển chùa Ráng (Diên Phúc tự), nơi ông ăn học thành tài mà còn xây dựng thêm một số canh phật khác như chùa Vang (tức Bắc Linh Tự), chùa Lốt (tức Đông Linh Tự)… Khi vị Trạng nguyên qua đời vào năm1538, mộ phần của ông ngự tại rừng lim quan Trạng thuộc xóm Sỏi, thôn Thanh Lãng.
Trải qua hàng trăm năm trường tồn, lăng mộ quan Trạng và khu lưu niệm Trạng nguyên Lê Ích Mộc đã trở thành một di sản văn hoá vượt khuôn khổ làng xã cấp quốc gia vào năm 1993.
Nhằm tôn vinh, bảo tồn các di tích gắn liền với cuộc đời và sự nghiệp của Trạng nguyên Lê Ích Mộc, trong nhiều năm qua, huyện Thủy Nguyên luôn giữ gìn, tôn tạo di tích tưởng niệm Trạng nguyên (gồm nhà tưởng niệm, từ đường, lăng mộ, đền Quảng Cư, chùa Lốt, chùa Vang) thành quần thể kiến trúc vừa có ý nghĩa tâm linh vừa mang giá trị lịch sử nhân văn sâu sắc.
Được biết hàng năm huyện Thủy Nguyên lại long trọng tổ chức lễ hội kỷ niệm ngày mất của Trạng nguyên Lê Ích Mộc nhằm tưởng niệm, tri ân công lao và khơi dậy truyền thống hiếu học, tinh thần vượt khó. Đối với lễ hội năm 2018 kỷ niệm 480 năm ngày mất Trạng nguyên Lê Ích Mộc diễn ra trong 2 ngày 30 và 31-3 (tức ngày 14, 15 âm lịch) được tổ chức trang trọng theo nghi thức truyền thống, trong đó các hạng mục chính được đầu tư tôn tạo từ năm 2016 như lăng mộ, khu tưởng niệm, từ đường quan Trạng… với tổng mức đầu tư khoảng 10 tỷ đồng (trong đó 30% vốn xã hội hóa) đến nay đã cơ bản hoàn thành đúng dịp lễ hội, tạo thành một quần thể kiến trúc đặc biệt để không chỉ là địa chỉ “đỏ” để giáo dục truyền thống của người con quê hương mà còn là điểm đến của mọi du khách thập phương.
(An ninh Hải Phòng 29/03/2018)
