Ngoài nhiệm vụ cấp nước phục vụ sản xuất nông nghiệp, phòng chống thiên tai, sông Đa Độ còn là nguồn cung cấp nước thô cho trên hơn 30 nhà máy nước (NMN) sạch, nước sinh hoạt với tổng công suất 1,5 triệu m³/ngày đêm. Những năm gần đây, các đơn vị quản lý khai thác và sản xuất nước sạch tại đây đã có nhiều nỗ lực trong bảo vệ, kiểm soát chất lượng nước song nguy cơ ô nhiễm cao nguồn nước ngọt quý giá này do xả thải dọc ven bờ là rất khó kiểm soát.
Nỗ lực lớn nhưng chưa đủ
Sông Đa Độ (hệ thống thủy lợi sông Đa Độ) chạy qua 5 quận, huyện là An Lão, Kiến Thụy, Kiến An, Dương Kinh, Đồ Sơn. Quy trình vận hành, sông Đa Độ lấy nước từ thượng nguồn sông Văn Úc qua cống Trung Trang (thuộc xã Bát Trang, huyện An Lão) và cuối nguồn là cống tiêu Cổ Tiểu, tiêu nước ra biển.
Ngoài chức năng cấp nước tưới tiêu phục vụ sản xuất nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản cho 32.000ha/năm, sông Đa Độ còn cung cấp nguồn nước thô đầu vào cho 27 nhà máy sản xuất nước sinh hoạt phục vụ nhân dân.
Được biết, trong nhiều năm qua, đơn vị quản lý khai thác đã nỗ lực trong quản lý công trình, tăng cường kỷ cương quản lý, áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, bảo vệ nguồn nước ngọt sông Đa Độ.
Theo đó, đơn vị đã tích cực vận động người dân chung tay cùng vào cuộc qua việc giữ gìn công trình thủy lợi và nguồn nước sông Đa Độ tại 3 vị trí: cầu Hòa Bình, quận Dương Kinh; cầu Vàng, huyện An Lão và cầu Đối huyện Kiến Thụy cũng như chủ động phối hợp với chính quyền địa phương, cơ quan thông tấn báo chí… tuyên truyền sâu rộng các quy định về bảo vệ và khai thác công trình thủy lợi.
Về công tác chuyên môn, đơn vị cũng đã rà soát, hoạch định bờ Đa Độ, xây dựng phương án và phối hợp với chính quyền các xã, phường thực hiện cắm 1.583 mốc chỉ giới hành lang bảo vệ nguồn nước; giải tỏa ao đầm, cây cối vật cản trong lòng và trên bờ cây, đắp hoạch định bờ Đa Độ.
Theo số liệu thống kê, đến nay, đơn vị đã vận động các hộ dân đã thực hiện giải tỏa được tổng diện tích 101,5ha/145ha ao đầm, vườn ruộng mở rộng lòng sông từ 50-60m lên 90-130m nguyên trạng ban đầu; tháo dỡ 2.000m² nhà cửa, vật kiến trục; chặt bỏ 300.000 cây trên bờ và trong lòng sông trong phạm vi công trình; đắp bờ 2 bên sông ở các đoạn xuống cấp với chiều dài được 60,47/100km, đạt 67% kế hoạch.
Cũng trên sông Đa Độ, việc cải tạo, nâng cấp hạ tầng kỹ thuật đã thực hiện đượcg 40/140 cống trên bờ, 90/151 trạm bơm; khơi thông dòng chảy, nạo vét được khoảng trên 100km kênh cấp 1, nâng cấp được 50 công trình trên kênh nhằm nâng cao khả năng điều tiết vận hành hệ thống, giảm thiểu nguồn nước thải xả vào hệ thống nâng cao chất lượng nguồn nước ngọt sông Đa Độ.
Đặc biệt, phải kể đến các dự án nâng cấp hệ thống thuỷ lợi tiểu vùng như: Dự án cải tạo nâng cấp hệ thống thuỷ lợi Lai-Sàng-Họng; Dự án cải tạo, nâng cấp cụm thuỷ nông Thái Sơn-Tân Dân-An Thắng đã tăng cường năng lực tưới tiêu, giảm thiểu ô nhiễm tiểu vùng, cải thiện chất lượng nguồn nước hệ thống và thực hiện nội dung Quy hoạch các dự án trong danh mục các dự án bảo vệ nguồn nước tại Quyết định số 1095/QĐ-UBND ngày 29/5/2014 của UBND thành phố, góp phần tích cực vào kết quả về kiểm soát các chỉ tiêu về chất lượng nguồn nước (DO, COD, FE,TSS,…) theo quy chuẩn QCVN 08-MT:2015/BTNMT.
Ô nhiễm vẫn ngày càng nghiêm trọng
Tuy nhiên, vẫn theo thống kê của đơn vị quản lý, Công ty TNHH MTV khai thác công trình thủy lợi Đa Độ, tình trạng vi phạm lấn chiếm các công trình rất phức tạp, số lượng vi phạm trên hệ thống rất lớn. Đến hết tháng 6/2022, đơn vị rà soát, phát hiện 427 vụ, phối hợp với cơ quan ban ngành, địa phương xử lý được 104 vụ, đạt 24%.
Đáng nói, ô nhiễm nguồn nước đang rất báo động do nước thải từ các khu dân cư đô thị, làng nghề, khu công nghiệp, bệnh viện, trung tâm y tế, nghĩa trang nhân dân trực tiếp xả thẳng ra sông.
Đến nay trên toàn tuyến sông Đa Độ có 394 điểm xả nước thải vào công trình thủy lợi; trong đó 205 điểm thuộc doanh nghiệp; 161 điểm thuộc các trang trại; 29 điểm là khu dân cư.
Từ năm 2017 đến nay, ngành chủ quản mới thực hiện cấp phép xả thải cho 58/366 điểm xả thải. Số còn lại 308 điểm đang tự do xả nước thải ra hệ thống nhưng chưa có biện pháp ngăn chặn. Trong đó, chủ yếu là nước thải sinh hoạt của các nhà máy, xí nghiệp và các hộ gia đình có trang trại chăn nuôi.
Ngoài ra còn tồn tại 8 nghĩa trang (Tân Dân, Thị trấn An Lão, Tân An, Tân Viên, Tràng Minh, Phù Liễn, Hữu Bằng, Minh Tân) vẫn đang tiếp tục mai táng ngay bên bờ sông Đa Độ ảnh hưởng rất lớn đến chất lượng nguồn nước.
Hiện tại trên tuyến Đa Độ xuất hiện những vị trí, khu vực ô nhiễm cục bộ, nghiêm trọng. Về tình trạng lấn chiếm lòng sông, theo báo cáo, diện tích còn tồn tại chưa được giải tỏa là 40ha; thành phần đất bao gồm: loại đất nông nghiệp theo Nghị định 64/NĐ-CP và đất 5% là 9ha; đất hợp đồng (còn hợp đồng 3,2ha; hết hợp đồng 2,9ha); đất không giấy tờ 3,9ha; đất khai hoang tự lấn chiếm: 14,4ha; đất cấp bìa đỏ 1,29 ha… phần lớn thuộc địa bàn phường Phù Liễn, Tràng Minh, quận Kiến An, xã Thái Sơn, Mỹ Đức, huyện An Lão.
Nguyên nhân chưa giải tỏa được lấn chiếm lòng sông là do một số đã được cấp bìa đỏ, hoặc hợp đồng còn thời hạn, để giải quyết dứt điểm cần có sự chỉ đạo quyết liệt của UBND thành phố và chế tài để giải tỏa.
Tình trạng này tập trung nhiều ở các khu vực dân cư đang sinh sống ven sông như: Khu vực dân cư tại thị trấn An Lão, xã An Thắng (huyện An Lão); Khu vực phường Tràng Minh, Văn Đẩu (quận Kiến An); Khu vực xã Đông Phương, Đại Đồng, Minh Tân, Thanh Sơn và thị trấn Kiến Thụy (huyện Kiến Thụy).
Việc giải toả rất khó khăn và hệ lụy của nó gây ra là không thể thực hiện việc quy hoạch tuyến bờ sông, đắp bờ tại những ô nhiễm nghiêm trọng vì vướng mặt bằng bị lấn chiếm vi phạm. Còn cấp chính quyền địa phương tỏ thái độ thờ ơ, né tránh…
Trước tình hình trên, đơn vị quản lý khai thác sông Đa Độ kiến nghị UBND thành phố sớm chỉ đạo, các cấp chính quyền, ngành, đơn vị thu hồi lại các diện tích hợp đồng đã hết hạn, giải phóng toàn bộ diện tích ao đầm trong lòng sông; giải tỏa diện tích phạm vi bảo vệ công trình trong giai đoạn 2021-2022, thực hiện lập, phê duyệt, triển khai dự án theo kế hoạch triển khai Nghị quyết số 23. Cùng với đó xây dựng quy hoạch các nguồn nước thải dân sinh để quản lý và có giải pháp xử lý trước khi xả vào hệ thống.
Đoàn Lanh
